Kunstagenda: Hermitage is in de ban van de ridders

In de negentiende eeuw beleefden de Middeleeuwen met hun ridders en jonkvrouwen, hoofse liefde en toernooien een ware revival in Europa. Ook aan het Russische keizerlijke hof. Dat laat de Hermitage Amsterdam met een oogverblindende tentoonstelling zien.

Met romantische, soms zelfs bizarre, verlangen naar deze voorbije tijd was een reactie op een roerige en onzekere periode. Veel mensen gingen daardoor het leven in de Middeleeuwen idealiseren. Ze dachten dat het eenvoudig en puur was. Dit is terug te zien in de negentiende-eeuwse architectuur, literatuur, muziek en beeldende kunst. Neostijlen en ridderverhalen werden ongekend populair, opera’s kregen middeleeuwse thema’s, en de haute bourgeoisie en adel gingen gretig middeleeuwse kunstobjecten verzamelen. Hierbij lieten de steenrijke Romanovs zich niet onbetuigd. Hun verzamelwoede kende geen grenzen.

Middeleeuwse pracht

Zo voelde tsaar Paul I, beschermheer van de religieuze Maltezer ridderorde, zich dermate tot de idealen van de Maltezer ridders en hun middeleeuwse symboliek aangetrokken, dat hij zelfs toernooien organiseerde waaraan hij, uitgedost als een middeleeuwse ridder, deelnam.

Ook Nicolaas I, bijgenaamd de ridderlijke tsaar, had een grote liefde voor middeleeuwse pronkwapens en harnassen en begon deze obsessief te verzamelen. Hij bracht ze onder in een tot neogotisch kasteel omgebouwd barokpaviljoen in tsarendorp Tsarskoje Selo. Nadat de collectie in 1885, ruim dertig jaar na zijn dood, was overgebracht naar de Hermitage St.-Petersburg zou deze onder de naam Arsenaal uitgroeien tot de mooiste ter wereld. 

En dan is er nog Alexander III, met zijn fascinatie voor de Russische Middeleeuwen en de Bojaren, zoals de leden van de hoogste feodale adel heetten. Hij wilde een middeleeuwse kunstverzameling aanleggen en kaapte hiervoor in Parijs de Bazilevski-collectie, bestaande uit prachtige voorwerpen van klein formaat, voor de neus van de woedende Franse regering weg. Ook de verzameling van deze tsaar verhuisde in 1885 naar de Keizerlijke Hermitage en werd hier verder uitgebreid. De naam Bazilevski-collectie is daarbij behouden gebleven.

Blikvangers

Tweehonderdvijftig topstukken uit de collecties van Nicolaas I en Alexander III vormen nu de kern van de tentoonstelling Romanovs in de ban van de ridders in de Hermitage Amsterdam. Veel blikvangers waren nooit eerder in Nederland te zien. Daaronder bevinden zich achttien complete harnassen, waaronder een van keizer Karel V, een zestiende-eeuws exemplaar dat speciaal voor tsaar Nicolaas I op maat was gemaakt, en een zogeheten schubbenharnas dat ridders bij steekspelen droegen. Alleen al de paddenkophelm ervan weegt acht kilo.

Alle drie getuigen ze van verbluffend vakmanschap. De harnassen staan met hun vaandels even spectaculair opgesteld als in de ridderzaal in Tsarskoje Selo, waar Nicolaas I en zijn echtgenote, tsarina Alexandra Fjodorovna, hun hooggeboren gasten voor diners, recepties en bals ontvingen. Het moet een sprookjesachtig gezicht zijn geweest hoe het kaarslicht dan niet alleen de juwelen van de aanwezigen deed fonkelen, maar ook lichtjes op de blinkende, rijk gedecoreerde collectie harnassen toverde. De Hermitage Amsterdam maakt de opstelling compleet met twee volledig uitgeruste toernooiruiters te paard

De bazilevski-collectie 

De harnassen contrasteren fel met de ingetogen objecten die oorspronkelijk deel uitmaakten van de Bazilevski-collectie. Toen tsaar Alexander III deze in 1884 verwierf, stond heel Parijs – waar de belangrijkste verzamelaars en handelaren in Europese middeleeuwse kunst te vinden waren – perplex. Het was een historische aankoop. ‘De Bazilevski-collectie werd gisteravond per telegram verkocht’, kopte Le Figaro. Dat gebeurde slechts enkele dagen voordat deze in Hôtel Drouot zou worden geveild.

Niet alleen collectioneurs en museumdirecteuren waren verbijsterd dat meer dan zevenhonderdvijftig topstukken in één keer het land verlieten, maar ook de Franse staat. Die zag immers een groot deel van haar cultureel erfgoed verdwijnen. De collectie middeleeuwse kunstobjecten die Aleksandr Petrovitsj Bazilevski (1829-1899) met zijn vrouw Olga Bachmeteva in hun stadspaleis aan de Rue Blanche bijeen had gebracht, was immers van een ongekend niveau. Het Russische echtpaar, dat een zeer luxe leven leidde, liet deze graag aan bezoekers zien. Vooral objecten gesneden uit ivoor of versierd met email deden, evenals religieuze kunstvoorwerpen, de adem stokken.

Dat gold ook voor tsaar Alexander III, die als kroonprins de collectie had leren kennen. Hij financierde de aankoop, met een recordbedrag van omgerekend dertig miljoen euro, zelf. Bazilevski had de tsaar binnen achtenveertig uur per telegram laten weten dat hij diens bod accepteerde. Dat Bazilevski zijn collectie onder de hamer wilde brengen, had al eerder voor een sensatie gezorgd. Want waarom zou de schatrijke Rus zijn levenswerk van de hand willen doen? Naar eigen zeggen omdat deze inmiddels zo kostbaar was geworden dat alleen een keizer, en dan het liefst een Russische, de collectie waardig was. Maar later bleek dat toch een van de drie d’s uit de kunstwereld – debts, divorce and death – in het geding was. De Bazilevski’s waren in een echtscheiding verwikkeld en Olga, die de escapades van haar echtgenoot met onder meer actrice Sarah Bernhardt beu was, liet zelfs al haar eigen palazzo in Florence bouwen.

Geheimen

De meeste van de 75 objecten uit de Bazilevski-collectie die de Hermitage Amsterdam nu toont, geven alleen van dichtbij hun delicate geheimen prijs. Alleen dan zijn op een vergulde reliekenkist de schitterende, gedetailleerde sc nes van Christus’ Geboorte en de Vlucht naar Egypte zichtbaar, die een meesteremailleur omstreeks 1200 heeft aangebracht. Daarvoor gebruikte hij het kenmerkende, adembenemende blauw uit Limoges. Of het vijftiende-eeuwse, in ivoor gesneden reliëf van Sint Joris die prinses Cleodolinda redt van de draak.

Romanovs in de ban van ridders is t/m 9 januari 2022 in de Hermitage Amsterdam te zien /Samenstelling en tekst: Mariëtte Schrader